Koncepcje i rodzaje stresu w psychologii

Jakie są główne rodzaje stresu? Zobacz rodzaje stresu według psychologicznych koncepcji stresu. Poznaj wpływ eustresu i dystresu na organizm oraz trzy fazy stresu według Hansa Selye.

Pojęcie stresu funkcjonuje w literaturze naukowej od lat 50. ubiegłego stulecia. Stres jest procesem, w którym czynniki środowiskowe zagrażają równowadze organizmu lub ją naruszają i za pomocą którego organizm reaguje na zagrożenie.

Czynniki środowiskowe w nomenklaturze naukowej nazywane są stresorami. Stresory aktywują mechanizmy obronne organizmu i wpływają na funkcjonowanie psychologiczno-fizjologiczne jednostki (Grygorczuk, 2008).

Stres w znacznym stopniu wpływa na stan zdrowia człowieka, dlatego stał się obiektem zainteresowania naukowców XX i XXI wieku.

Zobacz najpopularniejsze koncepcje i rodzaje stresu w psychologii.

Rodzaje stresu

Stres dzieli się na dwa podstawowe rodzaje. Stres pozytywny, tzw. Eustres i stres negatywny tzw. Dystres. Po raz pierwszy rodzaje stresu określił fizjolog Hans Selye. Opracował on definicję stresu i teorię GAS, która została opisana jako jedna z koncepcji psychologicznych stresu w niniejszym artykule.

Stres, może być również klasyfikowany ze względu na swój charakter. W tym przypadku, rozróżniamy trzy rodzaje stresu:

1. ostry stres
2. chroniczny stres
3. traumatyczny stres

Stres ostry jest reakcją na pojawiające się nagłe zagrożenie dla organizmu. Może być to bodziec fizyczny, psychologiczny lub ekonomiczny. Zagrożenie może być realne lub wyobrażone.

Drugi rodzaj stresu jest efektem długotrwałego działania stresorów. Przy stresie chronicznym występuje stałe napięcie psychofizyczne, zmniejszona zdolność do regeneracji i ogólne wyczerpanie.

Natomiast stres traumatyczny jest reakcją organizmu na sytuacje zagrażające utracie życia lub zdrowia. Najczęściej jest to silna reakcja na poziomie fizjologicznym, której towarzyszy szok i silne pobudzenie.

Koncepcje stresu

Zobacz przykładowe teorie stresu w psychologii. Definicja stresu według Hansa Selye, koncepcje psychologiczne wyjaśniające mechanizmy działania stresu. Przyczyny i skutki stresu oraz lista najbardziej stresujących wydarzeń w życiu.

Definicja i fazy stresu — Hans Selye

Definicja stresu została wprowadzony przez fizjologa Hansa Selye jako „nieswoista reakcja organizmu na wymagającą sytuację”.

Selye określił zjawisko występowania stresu za pomocą stworzonego przez siebie modelu GAS (General Adaptation Syndrome), w którym przedstawił trzy fazy stresu:

1. faza alarmowa, które zostało wyodrębnione na dwie fazy; fazę szoku i fazę przeciwdziałania szokowi obejmujące bezpośredni wpływ czynników środowiskowych i reakcje obronne organizmu w celu odparcia zagrożenia, bądź jego uniknięcia,
2. faza przystosowania, gdzie następuje względna adaptacja organizmu, a objawy pojawiające się w pierwszej fazie znikają,
3. faza wyczerpania powstające wskutek nieprzystosowania się organizmu do przewlekłego stresu i załamania odporności na stresor (Garbacik, 2018).

Model przedstawiony przez Hansa Selye określa działanie tak zwanego „dystresu”. Jednak w fazie przystosowania, jak i w fazie wyczerpania, występują indywidualne reakcje organizmu.

U jednych osób, może wystąpić pełna mobilizacja organizmu do działania, natomiast u drugich może pojawić się ogólne wyczerpanie.

Kluczowym czynnikiem jest sposób, w jaki jednostka postrzega sytuację, ponieważ ma to znaczący wpływ na reakcję organizmu na stres.

W związku z tym Selye wprowadził termin „eustres”, który odpowiada za pozytywne skutki stresu. Eustres określa się jako stan zadowolenia i radości.

Tak zwany „dobry stres” mobilizuje człowieka do wysiłku i osiągnięć życiowych. Jest pożądany przez nasz organizm, ponieważ optymalny poziom stresu sprzyja uczeniu się (Dugiel, Tustanowska, Kęcka, Jasińska, 2012).

Koncepcja stresu “Walcz lub uciekaj”— Walter Cannon

Kolejnym przykładem jest model „walcz lub uciekaj” Waltera Cannona (1967). W koncepcji Cannona stres jest efektem pobudzenia dwóch układów znajdujących się w nadnerczach. Jeden z układów zwiększa wydzielanie się kortyzolu, który powoduje większe spalanie białka i tłuszczu.

Natomiast drugi z układów jest aktywowany przez pobudzenie współczulnego układu nerwowego i aktywuje rdzeń nadnerczy, który następnie wydziela adrenalinę i noradrenalinę.

Reakcją organizmu na pobudzenie tych dwóch układów jest wzmożony przepływ krwi w organizmie oraz zwiększona aktywność fizyczna i umysłowa, które umożliwiają szybszą reakcję jednostki na niebezpieczeństwo.

Jest to mechanizm adaptacyjny, który pojawia się instynktownie. Nie angażuje świadomości i ogranicza wykorzystanie zdolności poznawczych. Reakcja organizmu jest natychmiastowa i pojawia się w ułamku sekundy. Długotrwałe wydzielanie tych hormonów może doprowadzić do wyczerpania organizmu lub nawet śmierci (Reymert, 1928).

Polska koncepcja stresu— Jan Strelau

W koncepcji Jana Strelau do reakcji stresowej dochodzi w momencie pojawienia się braku równowagi pomiędzy możliwościami a wymaganiami stawianymi jednostce. Pojawia się ona pod warunkiem, że istnieje motywacja jednostki do przeciwstawienia się sytuacji stresowej.

Sposoby jednostki na radzenie sobie ze stresem uwarunkowane są takimi czynnikami jak inteligencja, cechy osobowości, temperament, a także stan zdrowia i doświadczenie związane z sytuacją stresową.  (Heszen-Niejodek, Ratajczak 2000).

Koncepcja i Kwestionariusz stresu— Holmes i Rahe

W koncepcji Holmesa i Rahe (1967) obejmującej skalę 43 najbardziej stresujących zdarzeń życiowych na podium znajduje się śmierć współmałżonka, rozwód i separacja.

Stres może być wywołany wieloma czynnikami, które mogą być różne dla każdej osoby. Podobnie jak w poprzednich koncepcjach, uzależnione jest to od postrzegania przez daną osobę sytuacji.

1. Śmierć bliskiej osoby – 100
2. Rozwód – 73
3. Separacja z partnerem – 65
4. Pobyt w więzieniu – 63 
5. Śmierć bliskiego członka rodziny – 63
6. Uszkodzenie ciała lub infekcja – 53 
7. Ślub – 50 
8. Zwolnienie z pracy – 47 
9. Pogodzenie się ze współmałżonkiem – 45
10. Przejście na emeryturę – 45 
11. Problemy zdrowotne członka rodziny – 44 
12. Zajście w ciążę – 40
13. Problemy seksualne – 39 
14. Pojawienie się nowego członka rodziny (narodziny, adopcja etc.) – 39 
15. Rozpoczęcie nowej pracy – 39 
16. Znaczna zmiana statusu majątkowego (na lepiej lub gorzej) – 38
17. Śmierć bliskiej osoby – 37 
18. Zmiana pracy lub stanowiska – 36 
19. Znaczna zmiana relacji z partnerem (kłótnie, złenawyki etc.) – 35 
20. Kredyt hipoteczny – 31
21. Wezwanie do zwrotu pożyczonych środków – 30 
22. Zmiana obowiązków w pracy (awans, degradacja etc.) – 29 
23. Opuszczenie domu rodzinnego przez dzieci – 29 
24. Problemy rodzinne – 29 
25. Przemęczenie – 28 
26. Rozpoczęcie lub zakończenie pracy przez partnera – 26 
27. Rozpoczęcie lub zakończenie nauki – 26 
28. Zmiana warunków życia (przeprowadzka, remont, nowi sąsiedzi etc.) – 25 
29. Zmiana osobistych nawyków (rzucanie palenia, nowi znajomi) – 24
30. Problemy z szefem – 23
31. Zmiany warunków lub godzin pracy – 20 
32. Zmiana miejsca zamieszkania – 20
33. Zmiana szkoły – 20
34. Inna częstotliwość i sposób spędzania wolnego czasu – 19 
35. Zmienne natężenie odbywania praktyk religijnych – 19
36. Zmienna częstotliwość kontaktów towarzyskich (kluby, spotkania etc.) – 18
37. Wzięcie pożyczki (samochód , lodówka, laptop etc.) – 17
38. Zmiana częstotliwości i czasie snu – 16
39. Znacząca zmiana ilości członków rodziny na spotkaniach – 15
40. Zmiana nawyków żywieniowych – 15 
41. Pójście na urlop – 13
42. Święta – 12 
43. Naruszenie przepisów prawa (przekroczenie prędkości, zakłócanie ciszy nocnej etc.) – 11 

Obliczanie skali stresu – Kwestionariusz Social Readjustment Rating Scale (SRRS)

Uzyskanie punkty w skali roku określają poziom doświadczanego stresu. Holmes i Rahe wyodrębnili trzy przedziały stresu, które mogą prowadzić w przyszłości do pojawienia się choroby. Wartość uzyskanych punktów stanowi statystyczną zależność pomiędzy stresorami a możliwością zapadnięcia na poważną chorobę.

1. 150–199 jednostek stresu = 37% szans na chorobę w okresie następnych 2 lat
2. 200–299 jednostek stresu = 51% szans na chorobę w okresie następnych 2 lat
3. ponad 300 jednostek stresu = 79% szans na chorobę w okresie następnych 2 lat

Badania nad stresem— Uniwesytet Yale

Obecnie społeczeństwo jest bardziej narażone na stres niż kilkadziesiąt lat temu. Jednak skala występowania tego zjawiska jest na tyle duża, że wiedza na temat stresu jest bardziej zakorzeniona w świadomości ludzi.

Według badań przeprowadzonych wśród pracowników Uniwersytetu Yale w ramach Nothwestern National Life stres w pracy jest często występującym zjawiskiem.

Badania ankietowe wykazały, że 40% osób uznało swoją pracę za ekstremalnie stresującą, natomiast 29% ankietowanych stwierdziło, że odczuwa stres związany z pracą. Niemniej jednak stres pozytywny korzystnie wpływa na rozwój jednostki, a wiedza na temat stymulacji i zapobiegania stresowi jest nadal w fazie rozwoju.

W badaniach nad stresem dowiedziono, że jest przyczyną wielu schorzeń, min. chorób skóry, serca, problemów gastrycznych oraz zaburzeń mięśniowo-szkieletowych.

Ponadto stres osłabia układ odpornościowy, zwiększając szanse zachorowania na różnego rodzaju infekcje, a nawet choroby nowotworowe.

Skutki stresu są również widoczne w różnego rodzaju zachowaniach jak palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, zaburzeniach snu oraz problemach we funkcjonowaniu zawodowym (Łuczak, Żołnierczyk-Zreda, 2002).

---

Bibliografia:

Cannon, W. B. (1967). The wisdom of the body. New York: Norton.
Dugiel, G., Tustanowska, B., Kęcka, K., Jasińska, M. (2012, Styczeń). Przegląd teorii stresu. Acta Scientifica Academiae Ostroviensis, 85(3), 47–70.
Garbacik, Ż. (2018). Stres w pracy nauczyciela. Szkoła – Zawód – Praca, 16, 109–126.
Grygorczuk, A. (2008). Pojęcie stresu w medycynie i psychologii. Psychiatria, 5(3), 111–115.
Heszen-Niejodek, I., Ratajczak, Z. (2000). Człowiek w sytuacji stresu: problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Holmes, T. H., Rahe, R. H. (1967, Sierpień). The Social Readjustment Rating Scale. Journal of Psychosomatic Research, 11(2), 213–218.
Łuczak, A., Żołnierczyk-Zreda, D. (2002). Praca a stres. Bezpieczeństwo Pracy : Nauka i Praktyka, 10, 2–5.
Reymert, M. L. (1928). Feelings and emotions The Wittenberg Symposium. Worcester, Massachusetts: Clark University Press.