Dysonans poznawczy to stan dezorientacji umysłowej. Występuje u osób posiadających wiedzę o dwóch różnych poglądach na dany temat, które są ze sobą sprzeczne. Powstanie dysonansu poznawczego jest wynikiem tego, że czyjeś myśli na temat tego, co wie, jak się czuje i co należy zrobić, aby rozwiązać daną sytuację – są ze sobą sprzeczne. Z dysonansem poznawczym można sobie radzić na wiele sposobów, m.in. poprzez refleksję lub racjonalizację. Teoria dysonansu poznawczego została po raz pierwszy wprowadzona przez Leona Festingera w jego książce z 1956 roku “A Theory of Cognitive Dissonance”.
Z tego artykułu dowiesz się: czym jest dysonans poznawczy, przykłady dysonansu poznawczego oraz sposoby na redukcję dysonansu.
Co to jest dysonans poznawczy?
Dysonans poznawczy to stan napięcia psychicznego, który pojawia się, gdy ktoś utrzymuje dwie sprzeczne myśli lub przekonania w tym samym czasie. Dlaczego do tego dochodzi? Zazwyczaj ludzie starają się unikać sytuacji, w których ich wiedza i opinie są ze sobą w konflikcie, ponieważ mogą one być dla nich niewygodne. Kiedy ktoś doświadcza dysonansu poznawczego, może czuć złość, dyskomfort, poczucie winy lub zakłopotanie.
Jak ktoś może radzić sobie z dysonansem poznawczym? Istnieją trzy różne sposoby, w jakie ludzie próbują rozwiązać swoje napięcie psychiczne: albo usprawiedliwiają zachowanie (np. poprzez zmianę nastawienia), dodając element porozumienia (np. uzasadnienie, dlaczego ma ono sens), albo zmieniają swoje nastawienie.
Teoria dysonansu poznawczego Leona Festingera
Teoria dysonansu poznawczego została opracowana w 1957 roku przez Leona Festingera w celu opisania, w jaki sposób ludzie dążą do osiągnięcia wewnętrznej spójności pomiędzy swoimi działaniami a myślami, uczuciami i postawami, które posiadają.
Ludzie lubią mieć poczucie, że są konsekwentni i zachowują się w sposób, który odzwierciedla ich postawy. Dysonans poznawczy pojawia się, gdy działania ludzi są sprzeczne z tym poglądem, więc sensowne jest dla nich zmienianie albo działania, albo postawy, aż do uzyskania spójności pomiędzy wszystkimi trzema elementami.
Teoria dysonansu poznawczego sugeruje, że ludzie doświadczają uczucia stresu psychicznego, kiedy stają w obliczu sprzecznych myśli lub zachowań. Na przykład, jeśli dana osoba zjadła zbyt wiele pączków, a potem godzinami czyta etykiety żywieniowe, prawdopodobnie będzie odczuwać pewien dyskomfort, ponieważ jej zachowanie nie pasuje do tego, co właśnie zrobiła – zjadła pączki.
Dysonans poznawczy to termin ukuty przez Leona Festingera w latach 50-tych i jest niezwykle podobny do definicji głodu lub pragnienia. Charakteryzuje się go jako niepokój, który odczuwamy, gdy nasze myśli nie zgadzają się z rzeczywistością i czasami powodują, że mamy bezmyślne kompulsje, abyśmy mogli czuć się bardziej komfortowo.
W teorii dysonans poznawczy może przeszkadzać nam w racjonalnym myśleniu. Na przykład palacze wierzą, że palą mniej niż to, co jest obecnie prawdą, a alkoholicy piją znacznie mniej, niż mówią ich własne wspomnienia. Zjawisko to jest badane od lat, ale nadal pozostaje tajemnicą!
Dysonans poznawczy – eksperyment Leona Festinger’a
W 1957 roku Leon Festinger stworzył pierwotną wersję teorii dysonansu poznawczego. Sam uczony jednak wyjaśniał wielokrotnie, że na jej pomysł wpadł w 1934 roku, kiedy dowiedział się o trzęsieniu ziemi w Indiach. Po kataklizmie wśród osób, które zostały najbardziej poszkodowane, rozchodziły się plotki o pomocy rządowej. W okolicznych wioskach z kolei, gdzie mieszkańcy odczuli jedynie niewielkie wstrząsy, mówiono o kolejnych katastrofach, które mają nadejść.
Festinger stwierdził, że przez plotki osoby z okolicznych wiosek usprawiedliwiały w ten sposób swój strach. Uczony w ten sposób doszedł do wniosku, że ludzie dopasowują obraz świata, w którym przyszło im żyć, do tego, jak się czują albo co robią w danym momencie. Dysonansowi poznawczemu towarzyszy nieprzyjemny stan napięcia psychicznego. Może się on również pojawić wtedy, gdy zachowania poszczególnych ludzi nie są spójne z ich postawami albo przekonaniami.
Aby potwierdzić swoje przypuszczenia, Leon Festinger przeprowadził eksperyment, w którym badani zostali poproszeni o wykonanie bardzo nudnego zajęcia – przez około pół godziny stawiali i zdejmowali dwanaście szpułek na tackę, a przez kolejne pół godziny – przekręcali czterdzieści osiem klocków.
Następnie osoby badane miały zachwalać te zadania innym. Niektórzy za pochwały dostawali niewielką zapłatę w wysokości jednego dolara, a inni – w wysokości dwudziestu dolarów. Osoby w grupie kontrolnej z kolei nie zostały namówione do kłamstwa i nie dostały pieniędzy. Na koniec sprawdzono, co każdy z badanych myślał na temat zadań z pierwszej fazy eksperymentu.
Na podstawie wyników, Festinger opisywał później swoją teorię dysonansu poznawczego w ten sposób: jeśli jakąś osobę nakłonimy do zrobienia lub powiedzenia czegoś, co jest sprzeczne z jej prywatnymi poglądami, to u tej osoby wystąpi tendencja do zmiany poglądów, tak aby współpracowały z tym, co zrobiła albo powiedziała.
Dysonans poznawczy — przykłady
- Dysonans kupującego: Oszczędnej kobiecie podoba się sukienka, ale wie, że jest bardzo droga. Obawia się, że nie będzie mieć okazji, aby ją nosić. Zdaje sobie sprawę z tego, że jest droga. Przed zakupem sukienki wychodzi ze sklepu i żałuje, że nie kupiła, kiedy miała szansę.
- Dysonans palacza: Osoba paląca chce rzucić zwykłe papierosy i zakupić papierosa elektronicznego. Wie jednak, że może być bardziej szkodliwy od zwykłych i że musi wydać sporo pieniędzy, aby go zakupić. “Na coś muszę umrzeć, a ten papieros nie śmierdzi nikotyną” – stwierdzi palacz.
- Dysonans wierzącego: Osoba głęboko wierząca dowiaduje się, że ksiądz z jej parafii molestował dziecko. “To pewnie nieprawda. To bardzo dobry człowiek, znam go”.
- Dysonans żebraka: Życzliwy człowiek odmawia dania jałmużny żebrakowi. ”Pewnie chciał na piwo. To darmozjad. Pewnie pracuje dla mafii”.
- Dysonans “pilnego ucznia”: Pilny student nie nauczył się na egzamin, który może zaważyć na jego średniej, a w ostateczności – na tym, czy dostanie stypendium naukowe. Musi w jakiś sposób ściągnąć od kolegi. “Jeśli tego nie zrobię, nie dostanę pieniędzy. Nie będę miał z czego utrzymać się na studiach”.
- Dysonans inwestora: Bez względu na posiadaną wiedzę na temat rynków finansowych inwestorzy zawyżają opłacalność własnych inwestycji, tak by uniknąć potencjalnego dysonansu poznawczego.
- Dysonans utraty partnera: Dysonans poznawczy w zależności emocjonalnej rodzi się w sytuacji, kiedy dana osoba czuje, iż każda chwila z obecnym partnerem stanowi dla niej karę i sprawia jej ból, a mimo to dalej tkwi w związku, ponieważ boi się odrzucenia i samotności.
W trakcie badania teorii dysonansu poznawczego psycholodzy odkryli także inne prawidłowości, które były z nim powiązane, m.in. to, że stosowanie kar za wykonywanie określonych czynności podnosi ich atrakcyjność, natomiast nagradzanie działań, które ktoś i tak wykonywał z przyjemnością, sprawia, że przestają być one lubiane.
Przykłady redukcji dysonansu poznawczego
W obliczu dysonansu poznawczego ludzie zrobią wszystko, aby zmniejszyć dyskomfort i przywrócić się do stanu równowagi. Można to osiągnąć poprzez zmianę zachowania tak, aby było ono zgodne z obydwoma elementami psychicznymi lub usprawiedliwienie swoich działań tak, aby nie były one już ze sobą sprzeczne.
Kiedy dysonans poznawczy pojawia się pomiędzy dwoma sprzecznymi przekonaniami, najłatwiejszym i najbardziej praktycznym sposobem na jego zredukowanie jest pogodzenie jednego z nich.
1. Przykład redukcji dysonansu poznawczego
Kiedy mężczyzna decyduje się kupić drogi krawat zamiast przyborów szkolnych na projekt klasowy swojej córki, może usprawiedliwić się na wiele sposobów — on potrzebuje tej pracy; ona zrozumie, kiedy będzie starsza, co się dzisiaj wydarzyło.
Kiedy nasze działania nie są zgodne z naszymi wartościami lub kiedy stajemy w obliczu sprzecznych dowodów (np. palenie nie pomaga schudnąć), często powodują, że czujemy się nieswojo w stosunku do tego, kim jesteśmy jako ludzie, ponieważ cały ten czas spędzony na przekonywaniu samych siebie nie wyszedł nam najlepiej.
2. Przykład redukcji dysonansu poznawczego
Jedna ze stron przedstawia naukowe badania, dowodzące szkodliwości papierosów jako argument. Druga osoba odrzuca ich uznanie, twierdząc, że są one zbyt niejednoznaczne i przeprowadzone w zły sposób.
Ten sposób na redukcję dysonansu poznawczego to kontratak. Można go zaobserwować zwłaszcza wtedy, gdy osoba doświadczająca tego zjawiska czuje się osaczona i atakowana przez drugą stronę. Ucieka się ona wówczas do najprostszego sposobu obrony, czyli kontrataku. Na przykład, palacz atakowany przez drugą osobę w sposób słowny, utnie dyskusję słowami “bo lubię”.
Sposoby na redukcję dysonansu poznawczego
- Zmień jedną lub więcej postaw, zachowań, przekonań itp., aby związek między tymi dwoma elementami stał się zgodny.
- Zdobądź nowe informacje, które przeważają nad dysonansowymi przekonaniami.
- Zmniejsz znaczenie poznania (tj. przekonań, postaw).
- Podważ jeden z dowodów lub argumentów – polega na znalezieniu innego, lepszego dowodu lub argumentu, który zmniejsza znaczenie dysonansowej informacji.
- Reinterpretacja informacji – polega na znalezieniu innego znaczenia dla istniejącej informacji, tak aby jej związek z innymi powiązanymi elementami (poznaniami) nie był już sprzeczny.
Podsumowanie o dysonansie poznawczym
Naukowcy Tedeschi, Schlenker i Bonoma doszli do wniosku, że wiele zjawisk powszechnie wyjaśnianych przez teorię dysonansu poznawczego wynika tak naprawdę z dążenia ludzi do zachowania pozorów. Badacze przeanalizowali całą istniejącą literaturę na ten temat, aby dojść do wniosku, że nie ma wystarczających dowodów na to, że zmiany postaw w trakcie eksperymentów wynikają wyłącznie z redukcji lub eliminacji dysonansu poznawczego.
Badanie dysonansu poznawczego zawsze było interesującym zjawiskiem. Jednym z aspektów, który często jest pomijany, jest jego związek z pożądaniem społecznym, a nowa teoria autorstwa Baumeistera i in. nazwana “reagowaniem społecznie pożądanym” została niedawno opublikowana w Journal for Personality and Social Psychology. Twierdzi ona, że społeczeństwo nakłada na nas pewne oczekiwania oparte na naszych własnych przekonaniach, a także na tym, co mówimy lub robimy; kiedy te dwa elementy nie są spójne, powoduje to poczucie winy, które można zredukować poprzez zmianę zachowania, tak aby stało się ono bardziej zgodne z ich słowami/działaniami.
Tedeschi i in. przeprowadzili dwa eksperymenty nad redukcją dysonansu w realistycznych warunkach i znaleźli dowody potwierdzające ich hipotezę – choć badani nie wydają się być tego świadomi, to właśnie troska o samokonsekwencję wyjaśnia reakcje po popełnieniu przez nich działań przeciwstawnych, np. gdy mężczyzna zmienia zdanie, bo bardziej zależy mu na czyjejś aprobacie niż na jego własnej.
Oczywiście zależy od samej psychiki danej osoby, jej refleksyjności oraz pewności siebie. Niejednokrotnie nawet właściwa argumentacja nie jest w stanie zmusić człowieka do skorzystania z innego sposobu redukcji dysonansu, ponieważ trwa on przy swoich racjach za wszelką cenę.
